کد مطلب:162358 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:233
اثر اجتماعی و فرهنگی شعر
شعر در قرن های نخست، یكی از مؤثرتین عوامل فرهنگی و سیاسی و اجتماعی به شمار می آمده و نقش رسانه های گروهی امروز را داشته است. شاعر در مبارزات سیاسی و اعتقادی، شعر را به جای سلاحی مؤثر به كار می گرفته است. [1] او دشمن را
مورد نكوهش قرار می داده و چون سخن منظوم دارای زیبایی و گیرایی ست، مردم آنرا حفظ می كردند. شعر در مجامع و قبایل خوانده و نیز پیامها به وسیله ی آن رد و بدل می شد. شاعر در میان قبایل عرب مقام والایی داشت. قبیله و شیوخ قبیله ی خود را می ستود و دشمن را می نكوهید و تهدید می كرد و بدین وسیله اعصاب مخالفان را درهم می شكست. نمونه های فراوانی از اینگونه اشعار در ادبیات عرب باقی مانده است. تاریخ از صف آرایی شاعران جاهلیت با این سلاح در برابر قرآن مجید و حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله نیز سخن می گوید [2] .
شعر جاهلیت از لحاظ محتوا بسیار محدود و در حوزه ی هجو و ارجوزه و اسب و شمشیر و زن و شراب و تفاخر خلاصه می شد. لكن پس از ظهور اسلام و تعلیمات عالیه ی قرآن تحولی بنیادی در آن بوجود آمد. اعتقاد، عرفان، اخلاق، جوانمردی، گذشت و ایثار در شعر راه یافت. عشقهای مجازی كه ركن اصلی شعر جاهلیت را تشكیل می داد جای خود را عشق ملكوتی و الهی سپرد. پس از این انقلاب ادبی، شاعر عهد اسلامی هرگز راضی نشد كه به قتل و غارت و شراب و شمشیر و اسب افتخار كند. شاعر در پناه تربیت های اسلام هدفدار شد. شاعر اندیشمند و متعهد، ارزش والای عدالت و زشتی ظلم را دریافت و هنر خویش را در یاری از حق و بیزاری از باطل به كار گرفت.
حادثه ی خونین كربلا یكی از بزرگترین پدیده هایی بود كه تكیه گاه فكری این دسته از شاعران شیعی قرار گرفت. آنان هر خطر حتمی را پذیرفتند و به افشاگری ستم
و ستمگران پرداختند و از حقانیت آل رسول صلی الله علیه و آله دفاع كردند و جان بر سر این كار نهادند.
اگر امروز می بینم دختر جوان شهرستان بجنورد [3] می گوید:
ما به خونخواهی اولاد علی آمده ایم
چارده قرن گذشته ست ولی آمده ایم
از همان اندیشه الهام می گیرد. چهارده قرن است كه شاعر شیعه مدعی حق اولاد علی علیه السلام است و تا نامی از عدالت باقی است از پیشوایان مظلوم خویش دفاع خواهد كرد.
در دوران سیاه استبداد اموی و عباسی، شاعر شیعه همواره حاكمان خود سر و هوسران و غاصب را به شدت نكوهیده و به افشاگری آنان پرداخته و رهبران راستین و مظلوم خویش را ستوده و در این راه غرامت های سنگین پرداخته است و هاشمیات كمیت و مراثی دعبل و مدیح عذری و سید اسماعیل حمیری و... نمونه هایی از این دسته اشعار عرب است.
شاعر اهل بیت، خواب راحت بنی امیه و بنی مروان و بنی عباس را برآشفت. شاعر شیعه در عهد امامان معصوم علیهم السلام تنها به جنبه ی بكایی شعر اكتفا نمی كرد، بلكه فریاد می زد، می خروشید و گوش دشمن را می خراشید. می كوشید تا خفتگان را بیدار و بی خبران را آگاه كند. می كوشید كه مكتب زندگی بخش اهل بیت را احیا كند و نقاب تزویر را از چهره ی زشت دشمنان حق و عدالت به یك سو نهد. شاعر آگاه و متعهد با تبیین مصیبت بزرگ عاشورا، نایره ی خشم را در دلها دامن می زد و مردم را از فساد غاصبان حقوق اهل بیت آگاه می كرد و به آیندگان هدف و جهت می داد و تبلیغات سوء دشمنان عدالت را بی اثر می ساخت.
شاعر آشنا به مكتب تربیتی آل علی علیه السلام كوشیده است تا سنت های مقدس و سیره ی پیشوایان بر حق زنده بماند و حماسه ی قهرمانان اهل بیت، دلهای افسرده را نشاط و استقرار بخشد. او سعی داشته است سرزمینی را كه رزمگاه و سپس آرامگاه جاوید
بدنهای گلگون و مطهر سلاطین بی تخت و تاج عالم و افتخارآفرینان تاریخ قرار گرفته است، همواره قبله ی دلهای جهانیان گرداند.
نخستین شعرای عاشورایی عرب چنان كه گذشت، اركان سروده های خود را بر اساس حماسه و مدح و بیان فضیلتهای اهل بیت و مذمت و قدح مخالفان و دشمنان و افشاگری علیه آنان بنا نهاده اند و آنجا هم كه به جنبه های بكایی پرداخته اند، قصدشان این بوده كه با آتش زدن دلها خشم و نفرت علیه دشمنان آنان را برانگیزند و مردمان را برای همیشه در بستر تاریخ بر ضد ستم و استبداد و فساد بشورانند و به یاری مصادیق و راهیان تقوی و عدالت فراخوانند.
بدون تردید در ادب هر ملتی، گذشتگان الهام بخش آیندگان هستند. به همین سبب می نگریم كه هنوز هم پس از گذشت قرنها، مرثیه در شعر عرب رنگ و بوی آثار گذشتگان را دارد و مرثیه ی فارسی با آن همه زیبایی و كمال و شیوایی بیان، از این جهت بدون قصور نیست.
در عهد صفویان كه دوران اوج مرثیه سرایی فارسی است، آثار برجسته ای به وجود آمده است كه از لحاظ هنر شعری در حد كمال است، لیكن از نظر محتوا فاقد ویژگیهای شعر عرب است و هر چه به دوران ما نزدیكتر شده جنبه های بكایی در آن بیشتر مورد نظر شاعر قرار گرفته است. شاعران عارف به چهره ی عرفانی عاشورا و دیگران بیشتر به انگیزه های حزن آور آن پرداخته اند. خوشبختانه از حدود سی سال پیش دگرگونی خاصی در آثار گویندگان مردمی و سرایندگان آگاه به وجود آمده است و آن گرایش به سوی وجهه ی حماسی، ظلم ستیزی و بیدارگری و دعوت به پشتیبانی از حق و عدالت است. تا جایی كه در دوران نزدیك به پیروزی انقلاب اسلامی ایران این روش به حدی رسید كه شاعران، سخنان سالار شهیدان را در شعر خویش به كار می بردند و تأثیر شگفت آن در موفقیت مردم قابل تردید نیست.
مؤلف كتاب ادبی حزب الشیعه [4] سیزده مزیت ذیل را در شعر شاعران شیعی
بر شمرده است:
1. استدلال بر امامت؛
2. حب اهل بیت، حب خدا و رسول است؛
3. حق آل البیت و فرزندانشان؛
4. مدح علی علیه السلام و فرزندان او و وصیت غدیرخم؛
5. تشویق بر قیام علیه بنی امیه؛
6. دشمنی شدید با بنی امیه؛
7. هجو كسانی كه سب علی علیه السلام كرده اند و به او بد گفته اند؛
8. وصف شیعه و زهد آنها؛
9. گریه بر شهیدان شیعه؛
10. گریه بر علی علیه السلام و فرزندانش بویژه حسین علیه السلام؛
11. بیزاری از غاصبان و دشمنان ائمه علیه السلام؛
12. دفاع از حق حضرت فاطمه (س) و ماجرای فدك؛
13. مدح عمر بن عبدالعزیز كه مانع سب علی علیه السلام شد.
البته می توان روح حماسی در شعر را نیز بر آنها افزود.
مورد نكوهش قرار می داده و چون سخن منظوم دارای زیبایی و گیرایی ست، مردم آنرا حفظ می كردند. شعر در مجامع و قبایل خوانده و نیز پیامها به وسیله ی آن رد و بدل می شد. شاعر در میان قبایل عرب مقام والایی داشت. قبیله و شیوخ قبیله ی خود را می ستود و دشمن را می نكوهید و تهدید می كرد و بدین وسیله اعصاب مخالفان را درهم می شكست. نمونه های فراوانی از اینگونه اشعار در ادبیات عرب باقی مانده است. تاریخ از صف آرایی شاعران جاهلیت با این سلاح در برابر قرآن مجید و حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله نیز سخن می گوید [2] .
شعر جاهلیت از لحاظ محتوا بسیار محدود و در حوزه ی هجو و ارجوزه و اسب و شمشیر و زن و شراب و تفاخر خلاصه می شد. لكن پس از ظهور اسلام و تعلیمات عالیه ی قرآن تحولی بنیادی در آن بوجود آمد. اعتقاد، عرفان، اخلاق، جوانمردی، گذشت و ایثار در شعر راه یافت. عشقهای مجازی كه ركن اصلی شعر جاهلیت را تشكیل می داد جای خود را عشق ملكوتی و الهی سپرد. پس از این انقلاب ادبی، شاعر عهد اسلامی هرگز راضی نشد كه به قتل و غارت و شراب و شمشیر و اسب افتخار كند. شاعر در پناه تربیت های اسلام هدفدار شد. شاعر اندیشمند و متعهد، ارزش والای عدالت و زشتی ظلم را دریافت و هنر خویش را در یاری از حق و بیزاری از باطل به كار گرفت.
حادثه ی خونین كربلا یكی از بزرگترین پدیده هایی بود كه تكیه گاه فكری این دسته از شاعران شیعی قرار گرفت. آنان هر خطر حتمی را پذیرفتند و به افشاگری ستم
و ستمگران پرداختند و از حقانیت آل رسول صلی الله علیه و آله دفاع كردند و جان بر سر این كار نهادند.
اگر امروز می بینم دختر جوان شهرستان بجنورد [3] می گوید:
ما به خونخواهی اولاد علی آمده ایم
چارده قرن گذشته ست ولی آمده ایم
از همان اندیشه الهام می گیرد. چهارده قرن است كه شاعر شیعه مدعی حق اولاد علی علیه السلام است و تا نامی از عدالت باقی است از پیشوایان مظلوم خویش دفاع خواهد كرد.
در دوران سیاه استبداد اموی و عباسی، شاعر شیعه همواره حاكمان خود سر و هوسران و غاصب را به شدت نكوهیده و به افشاگری آنان پرداخته و رهبران راستین و مظلوم خویش را ستوده و در این راه غرامت های سنگین پرداخته است و هاشمیات كمیت و مراثی دعبل و مدیح عذری و سید اسماعیل حمیری و... نمونه هایی از این دسته اشعار عرب است.
شاعر اهل بیت، خواب راحت بنی امیه و بنی مروان و بنی عباس را برآشفت. شاعر شیعه در عهد امامان معصوم علیهم السلام تنها به جنبه ی بكایی شعر اكتفا نمی كرد، بلكه فریاد می زد، می خروشید و گوش دشمن را می خراشید. می كوشید تا خفتگان را بیدار و بی خبران را آگاه كند. می كوشید كه مكتب زندگی بخش اهل بیت را احیا كند و نقاب تزویر را از چهره ی زشت دشمنان حق و عدالت به یك سو نهد. شاعر آگاه و متعهد با تبیین مصیبت بزرگ عاشورا، نایره ی خشم را در دلها دامن می زد و مردم را از فساد غاصبان حقوق اهل بیت آگاه می كرد و به آیندگان هدف و جهت می داد و تبلیغات سوء دشمنان عدالت را بی اثر می ساخت.
شاعر آشنا به مكتب تربیتی آل علی علیه السلام كوشیده است تا سنت های مقدس و سیره ی پیشوایان بر حق زنده بماند و حماسه ی قهرمانان اهل بیت، دلهای افسرده را نشاط و استقرار بخشد. او سعی داشته است سرزمینی را كه رزمگاه و سپس آرامگاه جاوید
بدنهای گلگون و مطهر سلاطین بی تخت و تاج عالم و افتخارآفرینان تاریخ قرار گرفته است، همواره قبله ی دلهای جهانیان گرداند.
نخستین شعرای عاشورایی عرب چنان كه گذشت، اركان سروده های خود را بر اساس حماسه و مدح و بیان فضیلتهای اهل بیت و مذمت و قدح مخالفان و دشمنان و افشاگری علیه آنان بنا نهاده اند و آنجا هم كه به جنبه های بكایی پرداخته اند، قصدشان این بوده كه با آتش زدن دلها خشم و نفرت علیه دشمنان آنان را برانگیزند و مردمان را برای همیشه در بستر تاریخ بر ضد ستم و استبداد و فساد بشورانند و به یاری مصادیق و راهیان تقوی و عدالت فراخوانند.
بدون تردید در ادب هر ملتی، گذشتگان الهام بخش آیندگان هستند. به همین سبب می نگریم كه هنوز هم پس از گذشت قرنها، مرثیه در شعر عرب رنگ و بوی آثار گذشتگان را دارد و مرثیه ی فارسی با آن همه زیبایی و كمال و شیوایی بیان، از این جهت بدون قصور نیست.
در عهد صفویان كه دوران اوج مرثیه سرایی فارسی است، آثار برجسته ای به وجود آمده است كه از لحاظ هنر شعری در حد كمال است، لیكن از نظر محتوا فاقد ویژگیهای شعر عرب است و هر چه به دوران ما نزدیكتر شده جنبه های بكایی در آن بیشتر مورد نظر شاعر قرار گرفته است. شاعران عارف به چهره ی عرفانی عاشورا و دیگران بیشتر به انگیزه های حزن آور آن پرداخته اند. خوشبختانه از حدود سی سال پیش دگرگونی خاصی در آثار گویندگان مردمی و سرایندگان آگاه به وجود آمده است و آن گرایش به سوی وجهه ی حماسی، ظلم ستیزی و بیدارگری و دعوت به پشتیبانی از حق و عدالت است. تا جایی كه در دوران نزدیك به پیروزی انقلاب اسلامی ایران این روش به حدی رسید كه شاعران، سخنان سالار شهیدان را در شعر خویش به كار می بردند و تأثیر شگفت آن در موفقیت مردم قابل تردید نیست.
مؤلف كتاب ادبی حزب الشیعه [4] سیزده مزیت ذیل را در شعر شاعران شیعی
بر شمرده است:
1. استدلال بر امامت؛
2. حب اهل بیت، حب خدا و رسول است؛
3. حق آل البیت و فرزندانشان؛
4. مدح علی علیه السلام و فرزندان او و وصیت غدیرخم؛
5. تشویق بر قیام علیه بنی امیه؛
6. دشمنی شدید با بنی امیه؛
7. هجو كسانی كه سب علی علیه السلام كرده اند و به او بد گفته اند؛
8. وصف شیعه و زهد آنها؛
9. گریه بر شهیدان شیعه؛
10. گریه بر علی علیه السلام و فرزندانش بویژه حسین علیه السلام؛
11. بیزاری از غاصبان و دشمنان ائمه علیه السلام؛
12. دفاع از حق حضرت فاطمه (س) و ماجرای فدك؛
13. مدح عمر بن عبدالعزیز كه مانع سب علی علیه السلام شد.
البته می توان روح حماسی در شعر را نیز بر آنها افزود.
[1] گاه شاعر با يك بيت شعر، بر شأن و رتبه ي قبيله اي مي افزوده و يا از آن مي كاست و نيز هر قبيله اي مي كوشيد حتي پيش از داشتن پيشوا و خطيب، شاعري داشته باشد. زبان شعر بدوي، سلاحي بود كه از شرف قبيله در مقابل هجو و بدگويي دشمنان دفاع مي كرد.(تاريخ ادبيات عرب، حنا الفاخوري، ترجمه ي عبدالمحمد آيتي).
[2] در دوره ي رسول اكرم صلي الله عليه وآله گروهي چون عبدالله بن زبعري و عمروبن عاص و ابوسفيان بن الحارث، پيامبر صلي الله عليه وآله را هجو مي كردند و شاعراني چون حسان بن ثابت و كعب بن مالك و عبدالله رواحه با مخالفان پيامبر (ص) به مبارزه ي شعري پرداخته و به آنان پاسخ مي دادند. كعب بن زهير، نخست پيامبر صلي الله عليه و آله را هجو مي كرد و سپس ايمان آورد و به مدح پيامبر صلي الله عليه و آله پرداخت.
براي آشنايي با شاعراني كه از اسلام و خاندان پيامبر صلي الله عليه و آله ستايش كرده اند، مي توان به جلد اول الغدير و شعراء الطف و ادب الطف و ساير كتب ادبي عرب رجوع كرد.
[3] خانم منيژه ي درتوميان، شاعره ي جوان بجنوردي.
[4] حزب الشيعه. 368-369.